Ο απόηχος της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης (29 Μαϊου 1453) μέσα από τη δημώδη παράδοση.

Το Προπύργιο της Ανατολικής Αυτοκρατορίας του Ελληνισμού, που ονομάστηκε μετέπειτα από δυτικούς ιστορικούς Βυζάντιο, αλώθηκε από ξένους και εσωτερικούς εχθρούς και η εθνική ψυχή του γένους μας, συγκλονισμένη, δεν έπαψε να θρηνεί και να ανακαλεί στη μνήμη της το τραγικό γεγονός. Είχε προηγηθεί στις 29 Μαρτίου 1430 η κατάκτηση  της δικής μας πόλης, της Θεσσαλονίκης, η οποία διατηρούσε πάντα μια ιδιαίτερη σχέση με την Κωνσταντινούπολη, καθώς ήταν «συμβασιλεύουσα» πόλη και φορέας της βυζαντινής κουλτούρας. 

 

Οι συμφορές εις βάρος του ελληνισμού είχαν αρχίσει πολύ νωρίτερα από την πολιορκία και την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι συνεχείς κατακτήσεις των Τούρκων κατά τον 14^ο αιώνα είχαν ακρωτηριάσει σε δραματικό βαθμό το Βυζαντινό κράτος. Τα ιστορικά γεγονότα αποδίδονται τέλεια στην τραγικότητά τους μέσα από τη δημώδη ποίηση. Η δημοτική ποιητική παράδοση περιγράφει με τον πιο εκπληκτικό και αυθεντικό τρόπο  τις πολλαπλές καταστροφές σημαντικών πόλεων στη Θράκη και τη Μακεδονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το δημοτικό τραγούδι που επιγράφεται «Το Κρούσος της Αντριανόπολης» και διεκτραγωδεί την άλωση της Αδριανούπολης της Θράκης από τους Τούρκους του Μουράτ πασά το 1361. Η μαρτυρική αυτή πόλη υπέστη πολλές δηώσεις από τις αρχές του 13^ου αιώνα και από άλλους λαούς –Φράγκους, Βούλγαρους, Έλληνες! Για το λόγο αυτό διατηρήθηκε νωπή η μνήμη των αλλεπάλληλων αλώσεων και καταστροφών στο συγκεκριμένο δημώδες άσμα: «Τα χελιδόνια της Βλαχιάς και τα πουλιά της Δύσης, κλαίσιν την Αντριανόπολη την πολυκρουσεμένη, απού την εκρουσεύγανε τρεις εορτές του χρόνου…»!

 

Η δημώδης ποίηση εκφράζει σε έρρυθμο λόγο και μελωδία τα συναισθήματα που συγκινούν τη λαϊκή ψυχή. Τα τραγούδια αυτά ζουν ως μέρος αναπόσπαστο της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής του λαού, ως απρόσωπο και κοινό κτήμα του. Όταν οι Οθωμανοί άρχισαν να σφίγγουν τον κλοιό γύρω από την πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας, τόσο ο τελευταίος Βυζαντινός Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος, όσο και οι προκάτοχοί του, αυτοκράτορες Ιωάννης Ε΄, Μανουήλ Β΄ και Ιωάννης Η΄ Παλαιολόγος επισκέφθηκαν τις χριστιανικές  χώρες της Δύσης για να ζητήσουν βοήθεια. Το δημοτικό τραγούδι που επιγράφεται «Του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου»  μας μιλά για την «επαιτεία βοηθείας» του αυτοκράτορα, ο οποίος «περιερχόμενος εις την  ξένην, ως διακονιάρης (sic)» αναγνωρίστηκε από τα όπλα που είχε κάτω από το μανδύα του ότι ήταν βασιλόπουλο!

 

Φυσικά,  μεταξύ των πιο συγκλονιστικών ιστορικών τραγουδιών της δημοτικής μας παράδοσης, εξέχουσα θέση έχει το άσμα της Αγιά Σοφιάς και το Ανακάλημα (Θρήνος) της Κωνσταντινούπολης. Η λαϊκή Μούσα εκφράζει με βαθύ λυρισμό το σπαραγμό και τη συγκίνηση από το πάρσιμο της Πόλης:

«Πήραν την Πόλη, πήρα την! Πήραν τη Σαλονίκη!

Πήραν και την Αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,

που είχε τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δύο καμπάνες,

κάθε καμπάνα και παπάς , κάθε παπάς και διάκος.

Σιμά να βγουν τα άγια κι ο βασιλιάς του κόσμου

φωνή τους ήρθε εξ’ ουρανού, αγγέλων απ’ το στόμα

Αφήτ’ αυτήν την ψαλμουδιά, να χαμηλώσουν τ’ άγια…»

 

Αυτός ο τελευταίος υψηλής αισθητικής  στίχος από το στόμα του λαού συνδέεται με την παράδοση που θέλει την τελευταία λειτουργία στην Αγία Σοφία να διακόπτεται καθώς ψαλλόταν ο χερουβικός ύμνος και επρόκειτο να γυρίσουν τα άγια… να βγει ο βασιλιάς του κόσμου,  «ως τον βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι». Την ιερή αυτή στιγμή διάλεξε ο λαϊκός ποιητής για να θρηνήσει για τη μεγάλη συμφορά. 

 

Το άλλο εκπληκτικό άσμα που ανακάλυψε ο Legrant το 1875 σε παρισινή βιβλιοθήκη, και το οποίο ο Εμμανουήλ Κριαράς θεωρεί ότι γράφτηκε στην Κύπρο αμέσως μετά την Άλωση, επιγράφεται «Ανακάλημα της Κωνσταντινούπολης» και περιγράφει με δραματικό τρόπο τον απόηχο από τα γεγονότα της Άλωσης:

«Θρήνος, κλαυθμός και οδυρμός και στεναγμός και λύπη

 Θλίψις απαραμύθητος έπεσεν τοις Ρωμαίοις

εχάσασιν  το σπίτιν τους, την Πόλιν την αγία

το θάρρος και το καύχημα και την απαντοχήν τους.

Τις το ‘πεν,  τις το μήνυσε, πότ’ ήθεν το μαντάτο;

…οι Τούρκοι ότε ήρθασιν, επήρασιν την Πόλιν

απώλεσαν τους χριστιανούς εκεί και πανταχόθεν». 

 

Επίσης στα τραγούδια του Πόντου και ιδιαίτερα της Τραπεζούντας, η οποία ήταν ακόμη αδούλωτη το 1453 και είχε κυβερνήτη τον Δαβίδ Κομνηνό, τα δεινά της Πτώσης περιγράφονται με δραματική ένταση:

«Έναν πουλίν, καλόν πουλίν, έβγαιν’ από την Πόλιν,

ουδέ σ αμπέλια ‘κόνεψεν, ουδέ σε περιβόλια

επήγεν και εκόνεψεν και στου Ηλί τον κάστρον.

Εσείξεν τ’ έναν το φτερόν, στο αίμα βουτεμένον,

εσείξεν τ’ άλλο το φτερόν, χαρτίν έχει γραμμένον.

Αυτό κανείς ουκ ενέγνωσεν, ουδ’ ο μητροπολίτης.

Έναν παιδίν, καλόν παιδίν, έρχεται και αναγνώθει…

«η Ρωμανία πέρασεν, η Ρωμανία ‘πάρθεν…»

-Η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο»!