Επαναστατικός, Σύγχρονος, Λαϊκός Διαφωτισμός! Μήπως τον έχουμε ανάγκη;

Επαναστατικός Ελληνικός Διαφωτισμός! 

Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά Φωτεινίδου

           

 Ορθολογισμός και ευαισθησία, επιστήμη και ρομαντισμός, θεωρία και πράξη ήταν τα ιδεολογικά δίπολα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού του 18^ου αιώνα, την περίοδο δηλαδή της τουρκοκρατίας στην Ελλάδα και τα Βαλκάνια γενικότερα. Το ρεύμα αφύπνισης εμφανίστηκε σε μια περίοδο που ο σκοταδισμός και η καταπίεση δεν μπορούσαν πλέον να γίνουν ανεκτά από μια μεγάλη μερίδα ατόμων που είχαν ταξιδέψει,  είχαν ασχοληθεί με το εμπόριο και τις σπουδές και είχαν δημιουργήσει αξιόλογες ελληνικές παροικίες στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (Μολδοβλαχία), το Βουκουρέστι, τη Βιέννη, την Οδησσό, το Παρίσι και αλλού.

            Στις μέρες μας βιώνουμε παρόμοιες καταστάσεις καταπίεσης και πνευματικής γήρανσης. Λείπουν οι πνευματικοί άνθρωποι που θα εμπνεύσουν τον κόσμο με τις ιδέες τους και το παράδειγμα δράσης τους. Κι αυτό συμβαίνει γιατί αυτές οι προσωπικότητες δεν ασχολούνται με την πολιτική αλλά επιλέγουν άλλους δρόμους δραστηριότητας… Έτσι μένει ελεύθερο το πεδίο για τον καθένα (ας μου επιτραπεί η έκφραση) άσχετο να ασχοληθεί με ζητήματα σοβαρά που απαιτούν τη συναίνεση των πολλών…

            Προσωπικά θαυμάζω και εμπνέομαι από το παράδειγμα δράσης των εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και κυρίως από αυτό του Ρήγα Βελεστινλή, ο οποίος έδωσε και τη ζωή του –μαζί με τους συντρόφους του- για τα Δίκαια του Ανθρώπου. Τα έργα του Ρήγα είναι –θα μπορούσαμε να το ισχυριστούμε-  επίκαιρα. Γιατί η δικαιοσύνη και η ελευθερία, ο αγνός πατριωτισμός και ο πολιτικός φιλελευθερισμός (που είναι τελείως διαφορετική έννοια από τον οικονομικό φιλελευθερισμό) αποτελούν και σήμερα ζητούμενα. Στην περιβόητη Χάρτα του Ρήγα απεικονίζεται ο σκλαβωμένος ελληνισμός ως λιοντάρι που κοιμάται και υιοθετείται ως σύμβολο αγνής και δίκαιης δύναμης το ρόπαλο του Ηρακλή, του αγαπημένου μυθικού ήρωα των Ελλήνων. 

            Στα έργα του ο πρωτομάρτυρας της ελληνικής επαναστατικής ιδέας κάνει μαθήματα πατριδογνωσίας, ασκεί κοινωνική κριτική και καλεί σε πάνδημο ξεσηκωμό τους λαούς της Βαλκανικής. Στο γνωστό έργο του –Σύνταγμα επονομάζεται-  «Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας» εκθέτει τον τρόπο λειτουργίας της ιδανικής πολιτείας που οραματιζόταν. Συγκεκριμένα στη αρχή του έργου του αναφέρει: «…το πλέον ωραιότερον βασίλειον (εννοεί την Ελλάδα) που εκθειάζεται από τους σοφούς(!), κατήντησεν εις μιαν βδελυρή αναρχία τόσο ώστε κανένας, οποιασδήποτε τάξεως δεν είναι σίγουρος για τη ζωή του, ούτε για την τιμή του, ούτε για τα υποστατικά του. Ο πλέον ήσυχος, ο πλέον αθώος, ο πλέον τίμιος πολίτης κινδυνεύει να γίνει θυσία των άγριων τοποτηρητών και ανάξιων μεγιστάνων του τυράννου… Ο δυστυχής λαός κινδυνεύει με αφανισμό λόγω της κακής και αχρείας διοίκησης, της στέρησης καλών νόμων και τον ουτιδανό ζυγό του δεσποτισμού…». 

            Ο Ρήγας Βελεστινλής οραματίζεται μια ευνομούμενη πολιτεία, όπου θα γίνονται σεβαστά τα φυσικά δίκαια του ανθρώπου. Και ποια είναι αυτά λοιπόν; Είναι η ισότητα, η ελευθερία, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία… Και ο νόμος είναι εκείνη η ελεύθερη απόφαση που γίνεται με τη συγκατάθεση όλου του λαού και προστάζει ό,τι είναι δίκαιο και ωφέλιμο στην κοινωνία.  Γεγονός είναι πως τα φυσικά δικαιώματα του ατόμου είναι αποδεκτά και μας ανήκουν επειδή αναλογούν στην κοινή ανθρώπινη ιδιότητα, γιατί ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος και όχι σε πιο στενές κατηγορίες. Δυστυχώς και η τυπική ισότητα σε καθεστώτα όπως το δικό μας εν έτει 2014 επισκιάζεται από διάφορα είδη καταπίεσης, όπως η οικονομική εκμετάλλευση, η κοινωνική περιθωριοποίηση και η πολιτισμική απαξίωση. Όταν το διακύβευμα είναι η καθημερινή επιβίωση , κάθε προσδοκία για κοινωνική βελτίωση ή πολιτισμική έκφραση εξαφανίζεται… Η καταπίεση υπονομεύει την ικανότητα των ανθρώπων να αποφασίζουν ποιος είναι ο καλύτερος προγραμματισμός για τη ζωή τους και τους στερεί τα μέσα για να τον πραγματώσουν. 

            Για να επανέλθω στον Ρήγα, παραθέτω ένα απόσπασμα από το επαναστατικό άσμα του, τον Θούριο: «Ψηλά στα μπαϊράκια σηκώστε τον σταυρόν και σαν αστροπελέκια χτυπάτε τον εχθρόν. Ποτέ μη στοχασθήτε πως είναι δυνατός, καρδιοκτυπά και τρέμει σαν τον λαγόν κι αυτός!».