Δίων Χρυσόστομος: Ο εξέχων Έλληνας διανοούμενος του 1ου μ.Χ. αιώνα.

Δίων Χρυσόστομος, μια σπουδαία προσωπικότητα της ελληνικής διανόησης του 1ου αιώνα μ.Χ. 

Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά Φωτεινίδου

Ο Δίων Κοκκηιανός Προυσαεύς, γνωστός και με το προσωνύμιο Χρυσόστομος, ήταν ρήτορας και φιλόσοφος, ένας από τους προδρόμους της Δεύτερης Σοφιστικής. Υπήρξε σύγχρονος του Πλουτάρχου, του Τάκιτου , του Πλίνιου του νεώτερου και του στωικού φιλοσόφου Επίκτητου. Γεννήθηκε στην Προύσα της Βιθυνίας μεταξύ των ετών 40 - 45μ.Χ.  και πέθανε στη Ρώμη μεταξύ του 115 -120μ.Χ. Η οικογένειά του ήταν επιφανής στον τόπο καταγωγής της. Ο πατέρας του, ο Πασικράτης, ήταν μέλος της τοπικής αριστοκρατίας (τάξη ιπποτρόφων), επίτιμος πολίτης της γειτονικής Απάμειας και Ρωμαίος πολίτης. Η μητέρα του ήταν επίσης Ρωμαία πολίτης, είχε δηλαδή την ρωμαϊκή πολιτεία (υπηκοότητα), λόγω της σχέσης του πατέρα της με τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Κλαύδιο. Η οικογένειά του είχε διακριθεί για τις πολυάριθμες ευεργεσίες της προς το λαό της Προύσας, σύμφωνα με το πρότυπο αριστοκρατικής διαβίωσης στις επαρχιακές πόλεις της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ως εξέχοντες λειτουργοί, οι πρόγονοι του Δίωνος είχαν χρηματοδοτήσει τη διοργάνωση αθλητικών αγώνων, την τέλεση τιμητικών ταφών, την ανέγερση ανδριάντων. Τα ίδια και περισσότερα, όπως την κατασκευή δημοσίων κτηρίων, εργαστηρίων, στοών και υδραγωγείων, φρόντισε αργότερα και ο ίδιος ο Δίων να γίνουν στη γενέτειρά του με την επιρροή που είχε στον αυτοκράτορα Τραϊανό.  

Ο Δίων έκανε πολλές περιοδείες στο ρωμαϊκό κράτος και συνδέθηκε φιλικά με τον Απολλώνιο Τυανέα και τον Ευφράτη τον Τύριο. Στη Ρώμη σπούδασε στη σχολή του στωικού φιλοσόφου Μουσώνιου Ρούφου, ο οποίος αν και ετρουσκικής καταγωγής, έγραψε στην ελληνική γλώσσα το έργο του. Η αττική ελληνική υπήρξε για όλη την ύστερη αρχαιότητα και για την περίοδο που ονομάζουμε Δεύτερη Σοφιστική, δηλαδή τους πρώτους τρεις μεταχριστιανικούς αιώνες που ταυτίζονται με την αυτοκρατορική ρωμαϊκή διοίκηση (imperium romanum) και την Pax Romana, η κοινή γλώσσα της αυτοκρατορίας, η lingua franca της μορφωμένης ελίτ από τη Ρώμη ως τις ασιατικές επαρχίες του κράτους.

Ο Δίων γνωρίστηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου με τον αυτοκράτορα Βεσπασιανό με τον οποίο είχε καλές σχέσεις. Όμως επί Βεσπασιανού έγιναν οι διώξεις των φιλοσόφων από τη Ρώμη. Αργότερα εκδιώχθηκε από τη Ρώμη και από την ιδιαίτερη πατρίδα του τη Βιθυνία ο ίδιος ο Δίων στις μέρες της απολυταρχικής κυβέρνησης του Δομιτιανού. Η εξορία του διήρκεσε περίπου 15 χρόνια (83-97μ.Χ.) και τα γεγονότα του εξόριστου βίου του τα περιγράφει ο ίδιος στους εξής Λόγους του: Βορυσθενικός (Λ.36), όπου αναφέρεται στην περιπλάνησή του στην Ολβία και στη χώρα των Σκυθών και των Γετών και στον Περί Φυγής ή Εν Αθήναις (Λ.13), όπου καταγράφει την νέα του πολιτιστική ταυτότητα, αυτή του ελεύθερου φιλοσόφου, που είναι απαλλαγμένος από τις υλικές ανάγκες και βιώνει μια πρωτόγνωρη σχέση με τον Εαυτό και τους άλλους. Τα κείμενα εξορίας των Ρωμαίων πολιτών, τόσο του Δίωνος όσο και του δασκάλου του Μουσώνιου Ρούφου, αλλά και του μαθητή του Δίωνος, Φαβωρίνου, που ήταν επίσης φιλόσοφος, καταγόταν από την Αρελάτη, (σημ. Arles της Γαλλίας) και έγραψε στην ελληνική αττική γλώσσα, αποτελούν συνέχεια μιας παλαιότερης παράδοσης, όπως αυτής των κυνικών φιλοσόφων Διογένη, Κράτη, Στίλπωνα, προσωπικής ενδοσκόπησης και αυτοπροσδιορισμού σε μια πλέον παγκοσμιοποιημένη κοινωνία υπό το σκήπτρο της ρωμαϊκής διοίκησης. Ας θυμηθούμε τον Ευριπίδη και το απόσπασμα από χαμένη τραγωδία του (Απ. 1047 Ν2): «Όπως οι ουρανοί είναι ανοιχτοί στο πέταγμα του αετού, έτσι όλη η γη είναι πατρίς του ευγενούς προσώπου».

 Οι διανοούμενοι φεύγουν είτε εξαναγκάζονται να φύγουν από την πόλιν και γίνονται πολίτες του Κόσμου. Απηχούν στο έργο τους και στην προσωπική τους ζωή τις αντιλήψεις των στωικών κυρίως φιλοσόφων, αλλά και των κυνικών. Φυσικά ο διανοούμενος είναι μια εξόριστη persona ακόμη και μέσα στον ίδιο του τον τόπο. Η παρρησία διώκεται αλλά συγχρόνως γίνεται η παραμυθία των διανοητών, οι οποίοι προτιμούν να ζουν εξόριστοι προκειμένου να είναι ελεύθεροι. Ο ελληνικός πολιτιστικός αυτοπροσδιορισμός γίνεται η αιχμή του δόρατος στη σύγκρουση με τη ρωμαϊκή εξουσία. Η εξορία γίνεται η επανατοποθέτηση από το τοπικό στο γενικό, από το ειδικό στο παγκόσμιο. Είναι το μέσο για την κατασκευή τη φιλοσοφικής αυθεντίας. Η ταύτιση του φιλοσόφου όχι με την πόλιν αλλά με τον κόσμο δίνει στην παρρησία ένα νέο νόημα. Πρόκειται για την πεποίθηση ότι η ανθρωπογεωγραφία είναι ο χώρος του προοδευτικού ατόμου, την πίστη που οδήγησε στο κίνημα του Κοσμοπολιτισμού, δηλαδή την Ιδεολογία που θέλει την ελευθερία και συνεργασία ανάμεσα σε σώφρονες, εκλεκτούς, επιεικείς ανθρώπους, ανεξάρτητα από τον τόπο καταγωγής τους ή την εθνικότητά τους, όπως λέμε σήμερα. Ο συνεκτικός δεσμός που ενώνει τους «πιστούς» στην Κοσμόπολιν είναι για τον αιώνα που εξετάζουμε (1^ος αιώνα μ.Χ.) το «ελληνίζειν», δηλαδή η χρήση της ελληνικής κοινής γλώσσας, η οποία χάρη στις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου εξαπλώθηκε σε όλη την Ασία. Το «ελληνίζειν» δεν περιορίζεται μόνο στη γλώσσα αλλά συνυφαίνεται με τις αξιακές αρχές του πολιτισμού, της πνευματικότητας και της ανδροπρέπειας.

Στην περίοδο της εξορίας του ο Δίων πήγε στο μαντείο των Δελφών για να πάρει χρησμό σχετικά με τα μέρη της περιπλάνησής του. Ο Δίων υιοθέτησε την ατημέλητη persona κατά τα πρότυπα του κυνικού Διογένη και έχοντας συντροφιά μόνο τον «Φαίδωνα» του Πλάτωνος και τον «Περί Παραπρεσβείας» του Δημοσθένη. Μετά τη δολοφονία του τυράννου Δομιτιανού το 96μ.Χ. ο Δίων ευρισκόμενος στην Ολβία (καλοκαίρι του 97μ.Χ.), έλαβε τα ευχάριστα νέα του επαναπατρισμού του. Όπως παραθέτει ο βιογράφος του Φιλόστρατος στο έργο του Βίοι Σοφιστών, ο Δίων βρισκόταν σε ένα στρατόπεδο λεγεωνάριων που στρατοπέδευε στη Μοισία, στις όχθες του Δούναβη, την εποχή που έγινε η στάσις των Πραιτωριανών στη Ρώμη (97μ.Χ.) Εκεί αφού «εγυμνώθη ρακέων ως πολύμητις Οδυσσεύς» συμβούλευσε τους στρατιώτες να δεχθούν ως νέο αυτοκράτορα τον Νέρβα.  Στη συνέχεια ο Δίων επισκέφθηκε την Ολυμπία της Ηλείας και έγραψε τον Λόγο 12, που ονομάζεται Ολυμπικός ή Περί της πρώτης του Θεού εννοίας. Στην Ολυμπία ήρθε σε επαφή με σημαντικά πρόσωπα της ελληνικής πολιτικής και διανόησης. 

Εφόσον το περιβάλλον έγινε ευνοϊκότερο λόγω της πολιτικής αλλαγής, ο Δίων πήγε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Προύσα. Όταν ανέβηκε στον θρόνο ο αυτοκράτορας Τραϊανός (98 – 117μ.Χ.), ο Δίων κατόρθωσε, λόγω των καλών σχέσεων που είχε με τη νέα διοίκηση, να εκσυγχρονίσει και να καλλωπίσει την πόλη του. Με δωρεές του Τραϊανού αλλά και δικές του δαπάνες κατασκευάστηκαν στην Προύσα νέα οικοδομήματα, υδραγωγεία, ανδριάντες κ.ά. Αυτή όμως η ευεργετική δράση προκάλεσε τον φθόνο των συμπατριωτών του, οι οποίοι δεν δίστασαν να τον εγκαλέσουν για κατάχρηση δημόσιας περιουσίας και μάλιστα να υποκινήσουν κα εξέγερση του λαού με την ψευδή κατηγορία της πώλησης στη «μαύρη αγορά» κρυμμένου σιταριού την εποχή της σιτοδείας. Ο ίδιος ο Δίων περιγράφει τα γεγονότα στον Λόγο 46, που έχει τον τίτλο Προ του φιλοσοφείν εν τη πατρίδι. Εκεί αναφέρει: «τί ουν εστίν εφ’ ότω εμοί οργίζεσθε και άτιμον εξ απάντων εμέ και τον δεινα προβέβλησθε και λίθους και πυρ εφ’ ημας φέρετε;» Στον ίδιο Λόγο, όπως και σε πολλούς άλλους, λ.χ. στον Λ. 38. Προς Νικομηδείς, στον Λ.39.  Περί ομονοίας εν Νικαία, στον Λ. 40. Εν τη πατρίδι περί της προς Απαμείς ομονοίας και στον Λ. 41. Προς Απαμείς περί ομονοίας, ψέγει την υβριστική  συμπεριφορά των συμπολιτών του και τους συμβουλεύει να έχουν ομόνοια, κεντρική πολιτική έννοια στο έργο του Δίωνος. Στηλιτεύει τις κόντρες για τα προνόμια και τους τιμητικούς τίτλους, που υπήρχαν μεταξύ των ελληνικών μικρασιατικών πόλεων, γιατί έτσι βρίσκουν ευκαιρία οι ξένοι διοικητές, οι ρωμαϊκές αρχές δηλαδή, ώστε να επεμβαίνουν στα εσωτερικά των πόλεων και να εξαλείφουν τα όποια δικαιώματα αυτονομίας των. Ο Δίων τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Ρώμη όπου και πέθανε γύρω στα 117 με 120μ.Χ.