Τρεις Ιεράρχες και Γρηγόριος Νύσσης, ο τέταρτος!

Η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική παιδεία είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ελληνοχριστιανικής παράδοσης, η οποία, ουσιαστικά, καθιερώνεται με το εκκλησιαστικό έργο των μεγάλων Πατέρων της Ορθοδοξίας του 4^ου αιώνα: Μ. Βασιλείου, Γρηγορίου Νύσσης, Γρηγορίου Θεολόγου, Ιωάννη Χρυσοστόμου, Μ. Αθανάσιου.

Στις 30 Ιανουαρίου τιμούμε την ιερά Σύναξη των Τριών Ιεραρχών: Μεγάλου Βασιλείου, Γρηγορίου του Θεολόγου ή Νανζιανζηνού, Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Η κοινή γιορτή τους καθιερώθηκε όταν ο Βυζαντινός επίσκοπος Ευχαϊτών και υμνογράφος Ιωάννης Μαυρόπους (11ο αιώνα) είδε σε όραμα τους τρεις σοφούς Πατέρες να είναι ενωμένοι πνευματικά και ψυχικά και να του ζητούν να σταματήσουν οι έριδες μεταξύ των χριστιανών για το ποιός από τους τρεις έχει τα πρωτεία. Έτσι καθιερώθηκε η κοινή γιορτή τους και ο Ιω. Μαυροπους συνέγραψε κοινή Ακολουθία αντάξια των μεγάλων Πατέρων. 

Επίσης σημαντικός Ιεράρχης της Ορθοδοξίας, εφάμιλλος των Τριών Ιεράρχών, ήταν ο Γρηγόριος Νύσσης.

Ο Ιεράρχης Γρηγόριος (335-395μ.Χ), Επίσκοπος Νύσσης Καππαδοκίας (372-376μ.Χ και 378-395μ.Χ) είχε καταγωγή από τον Πόντο και ήταν αδελφός του Μ. Βασιλείου επισκόπου Καισαρείας. Η επιφανής και πολύτεκνη οικογένεια, δηλαδή οι γονείς Βασίλειος και Εμμελεία, τα δέκα παιδιά τους και η γιαγιά (μάμμη) Μακρίνα, ζούσαν στον Πόντο.

Τα πρώτα γράμματα έλαβε ο Γρηγόριος όπως και ο αδελφός του Βασίλειος, στην Νεοκαισάρεια του Πόντου, όπου είχαν μεταβεί οι γονείς τους ύστερα από την παραμονή τους στην Καισάρεια, και για την παρακολούθηση της κτηματικής περιουσίας τους στα Άννησα (κοντά στον ποταμό Ίρι) αλλά και λόγω της επισφαλούς υγείας του Μ. Βασιλείου.

Επειδή ο πατέρας τους Βασίλειος, ο οποίος ήταν ρήτορας και συνήγορος δημοφιλής σε όλον τον Πόντο, πέθανε πρόωρα, ο Γρηγόριος ανατράφηκε με τις φροντίδες και τη διδασκαλία των μεγαλύτερων αδελφών του, του Βασιλείου και της Μακρίνας.

Ο Γρηγόριος διδάχθηκε τους αρχαίους Έλληνες ρήτορες, φιλοσόφους και επιστήμονες στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, «πόλη περιφανή και μητρόπολη της ευγλωττίας», κατά τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό.

Ο βαθυστόχαστος και, συγχρόνως, κατανοητός λόγος του θεολόγου, φιλοσόφου, ψυχολόγου και λογοτέχνη  Γρηγορίου και η γενναιόδωρη προσφορά του στις ανάγκες των λαών της Καππαδοκίας, της Αρμενίας, της Αλεξάνδρειας Αιγύπτου, της Κωνσταντινούπολης και γενικά της Μ. Ασίας και του Πόντου καθιστούν τον Ιεράρχη αυτόν της Ορθοδοξίας Πατέρα των Πατέρων.

Στο συγγραφικό έργο του ο Γρηγόριος Νύσσηςεπικαλείται τους θύραθεν σοφούς και ασκεί συχνά εποικοδομητική κριτική. Συγχρόνως, χρησιμοποιεί πολλά παραδείγματα από τις γνώσεις που είχε αποκτήσει πάνω στην ιατρική, βιολογία, αστρονομία, φυσική, χημεία κλπ. Ακόμη χρησιμοποιεί πολλά εκφραστικά μέσα, όπως παρομοιώσεις, μεταφορές, αντιθέσεις, ειρωνεία, ρητορικές ερωτήσεις, επαναλήψεις, την τεχνική του θεατρικού  διαλόγου κ.ά.

Συχνά στο έργο του υπάρχουν απορίες και αγωνίες υπαρξιακού τύπου, όπως για τα μεγάλα ερωτήματα της ζωής και του θανάτου, για την πορεία της ψυχής μετά θάνατον, για την ηθική, την αρετή, για την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης. Το εκπληκτικό με τον Γρηγόριο Νύσσης είναι ότι σε όλα έχει απαντήσεις! 

Δεν διστάζει να τονίσει με λογικά επιχειρήματα την ισότητα των δύο φύλων, αρσενικού και θηλυκού, επειδή και τα δύο είναι αρχέτυπα και συνδέονται με το αρχέγονο δημιουργικό κάλλος, του οποίου είμαστε κατασκεύασμα κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση.

Ο λόγιος και ανθρωπιστής Γρηγόριος Νύσσης μπολιάζει την παλιά γνώση με τις νέες χριστιανικές αξίες που δίνουν έμφαση, περισσότερο από κάθε τι άλλο, στον Άνθρωπο. Ο άνθρωπος γίνεται το κέντρο της αναζήτησης και της κοινωνικής πρόνοιας.

Ας μη ξεχνούμε ότι ο Χριστιανισμός ενδιαφέρεται τόσο για την πνευματική υπόσταση των ατόμων όσο και για τις υλικές τους ανάγκες, εκεί όπου η φτώχεια και οι λιμοί μαστίζουν και αποδεκατίζουν ολόκληρους πληθυσμούς. Ο Γρηγόριος είναι υπέρμαχος της ειρήνης και τόνιζε πως «της ειρήνης επιφανείσης λύεται πάντα τα εκ του εναντίου συνιστάμενα πάθη»!

Ο Γρηγόριος Νύσσης άσκησε με το συγγραφικό του έργο τεράστια επίδραση στη διανόηση της Ευρώπης και στους μεγάλους συγγραφείς και δασκάλους του Διαφωτισμού και της Νεωτερικότητας.  Στην «Internet Encyclopedia of Philosophy» (IEP) ο Αμερικανός καθηγητής Donald Ross αναφέρει πως ο Γρηγόριος Νύσσης επηρέασε τον φιλελεύθερο Βρετανό στοχαστή John Locke, τον Γερμανό φιλόσοφο Immanouel Kant, τον Γάλλο Henri Berxon, ο οποίος μετέγραψε και επεξεργάστηκε στα γαλλικά την «ζωτική ορμή» σε  «elan vital» κ.ά.

Προσθέτω την επίδραση στον Άγιο Αυγουστίνο, στον Ολλανδό πάστορα, φιλόλογο και εκπρόσωπο του Ουμανισμού στην Αναγέννηση, Ντεσιντέριους Έρασμο, στον Αυστριακό ψυχαναλυτή Σίγκμουντ Φρόϋντ, στον Γάλλο υπαρξιστή Ζαν Πωλ Σάρτρ, στον Έλληνα φιλόσοφο Κορνήλιο Καστοριάδη και σε πολλούς άλλους.

Έχει ενδιαφέρον να «ακούσουμε» αυτούσιο τον λόγο, το «φθέγμα» του Γρηγορίου Νύσσης. Στο «Περί Ψυχής και Αναστάσεως» αναφέρει πως το σώμα αποτελείται από τα τέσσερα στοιχεία (πυρ, αήρ, χους, ύδωρ) και πως η ζωτική δύναμη που τα συνέχει σε ένα λογικό όν είναι η ψυχή. Η ψυχή δεν χάνεται, ούτε μετά θάνατον, διότι γίνεται η μεταχώρησις αυτής.

Ειρωνεύεται τους Επικούρειους, που καμώνονταν πως τα ήξεραν όλα και δογμάτιζαν πως η εν σαρκί ζωή είναι άψυχος(!) Πώς γίνεται αυτό; διερωτάται ο άγιος Γρηγόριος, αφού χωρίς την ζωοποιό δύναμη του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου θα αποδεικνυόταν το άτοπο, ότι η ζωή μας είναι νεκρή από τα γεννοφάσκια μας!