Από πότε γιορτάζουμε τα Χριστούγεννα; Χριστούγεννα στο Βυζάντιο

Γράφει η Δήμητρα Ρετσινά - Φωτεινίδου

Η εορτή της του Χριστού γεννήσεως, η οποία ονομάζεται και κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο, "πασών εορτών σεμνοτάτη και μητρόπολις πασών", ως αυτοτελής εορτή δεν εορταζόταν κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Τότε κατά την 6η Ιανουαρίου, από το τέλος του 3ου αιώνα μ.Χ. εορταζόταν μόνον τα Επιφάνεια και μαζί εορταζόταν η γέννηση του Χριστού.

Ως ιδιαίτερη ημέρα γιορτής ορίστηκε αυτή των Χριστουγέννων κατά τα μέσα του 4ου αι. στη Δύση, όταν και αποφασίστηκε να ορισθεί η 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα γεννήσεως του Κυρίου, μετά από πολλές συζητήσεις, αφού άλλοι έθεταν την ημέρα αυτή σε άλλον μήνα π.χ. Νοέμβριο, Ιανουάριο, Μάρτιο, Απρίλιο, Μάιο, γιατί πουθενά στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη δεν αναγράφεται ποιό μήνα ή ποια μέρα γεννήθηκε ο Κύριος. Ορίσθηκε τότε η γιορτή των Χριστουγέννων από την εκκλησία που επιθυμούσε να αντικαταστήσει με Χριστιανική, την παλαιότερη εθνική γιορτή του αήττητου ήλιου, που γιορταζόταν την ημέρα εκείνη. (Γι' αυτό ο Χριστός ταυτίζεται με τον Ήλιο, το Φως της Δικαιοσύνης).

Στην Ανατολή η γιορτή των Χριστουγέννων εισήχθη κατά το τελευταίο τέταρτο του 4ου μ.Χ. αιώνος, όπως βεβαιώνει ο Ιωάννης Χρυσόστομος σε ομιλία του που έγινε στην Αντιόχεια κατά το 386 όταν έλεγε: "Ούπω δέκατον έτος εστίν εξ ου δήλη και γνώριμος ημίν η ημέρα αύτη γεγένηται". Τότε, μεταξύ των ακροατών του ιεράρχη, υπήρχαν οι υπέρ του νεωτερισμού απολογούμενοι, όπως και οι ενάντιοι και εγκαλούντες. Όταν μάλιστα το 378 γιορτάστηκε η ημέρα αυτή στην Κωνσταντινούπολη, μαρτυρείται ότι ο εορτασμός έγινε "γογγύζοντος του λαού"(!) Αξιοσημείωτο είναι πως, εκεί όπου γεννήθηκε ο Χριστός, μόλις κατά το 433 ιδιαιτέρως γιορτάστηκε η γέννηση αυτού. Πάντως η γιορτή επικράτησε χάρη στις ενέργειες πεφωτισμένων ιεραρχών και κυρίως του Ιωάννη Χρυσοστόμου, έπειτα του Γρηγορίου του Θεολόγου, του οποίου ο πρώτος λόγος στην Κωνσταντινούπολη κατά την 25η Δεκεμβρίου του 380 άρχισε με το εξής: "Χριστός γεννάται δοξάσατε, Χριστός εξ ουρανών απαντήσατε, Χριστός επί γης υψώθητε".

Σύμφωνα με τον βυζαντινολόγο συγγραφέα Φαίδωνα Κουκουλέ, οι Βυζαντινοί, κατά την ημέρα των Χριστουγέννων φαίνεται ότι εντός του ναού σχημάτιζαν σπήλαιο και σ' αυτό τοποθετούσαν στρωμνή, στην οποία έβαζαν παιδί που παρίστανε τον Ιησού. Περί τούτου κατά τον 12ο αιώνα μαρτυρεί ο Θεόδωρος Βαλσαμών, ο οποίος, ερμηνεύοντας τον 83ο κανόνα της εν Τρούλλω συνόδου, παρατηρεί: "Νομίζω ότι κακώς ποιούσιν οι την απόρρητον και σωτήριον εν σπηλαίω γέννησιν του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών, Ιησού Χριστού δια παιδός και στρωμνής υποτυπούντες και τα υπέρ λόγον και έννοιαν ανθρωπίνοις επιτηδεύμασι διαγράφοντες". 

(εικόνα 1: Η προσκύνηση των ποιμένων, 1612-1614, έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου El Greco)

Αυτή η συνήθεια ήταν πολύ παλαιότερη, όπως φαίνεται από τον λόγο του Ιωάννη Χρυσοστόμου την 20η Δεκεμβρίου του 386. Αποτεινόμενος προς το εκκλησίασμα ο ιεράρχης τους υπενθύμιζε την πλησιάζουσα γιορτή των Χριστουγέννων και, μεταξύ άλλων, τους έλεγε: "Αντιβολώ μετά πάσης σπουδής και προθυμίας παραγενέσθαι την οικίαν έκαστον κενώσαντα την εαυτού, ίνα ίδωμεν τον δεσπότην ημών επί φάτνης κείμενον". 

(εικόνα 2: H Αγία Οικογένεια με την Αγία Άννα, 1595-1600, έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου El Greco)

Κατά τους Βυζαντινούς χρόνους υπήρχε συνήθεια να δίνουν στις λεχώνες για να δυναμώσουν το λεγόμενο λοχόζεμα, ζωμό δηλαδή, στον οποίο είχε αναδευτεί ψημένη σεμίδαλις (σιμιγδάλι) και βούτυρο και μέλι. Το λοχόζεμα αυτό, όπως μας αναφέρει ο Φαίδων Κουκουλές στο έργο του Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ. 7, συνήθιζαν να στέλνουν οι πρόγονοί μας σε φιλικές οικίες την επομένη των Χριστουγέννων, προς τιμή των λοχείων της Παναγίας, όπως έλεγαν, έθιμο το οποίο δεν ενέκρινε η εκκλησία, η οποία με τον 79ο κανόνα της εν Τρούλλω συνόδου το απαγόρευσε επί ποινή αφορισμού(!) των λαϊκών και καθαιρέσεως των κληρικών, αφού η Παναγία "ουκ έγνω λοχείαν". Η απαγόρευση όμως αυτή δεν υπερίσχυσε και το έθιμο συνεχίστηκε. Στον 10ο αιώνα ο Συμεών ο Μεταφραστής σημειώνει: "αφορίζεται ο μετά την εορτήν της Θεοτόκου σεμίδαλιν ή άλλο τι σκευάζων δια τα λεγόμενα λοχεία".

Κατά τις μεγάλες γιορτές επικρατούσε η συνήθεια να καλλωπίζονται οι οικίες και να στολίζονται τα υπέρθυρα αυτών, επιπλέον να καθαρίζονται οι δρόμοι. Αυτό γινόταν και κατά την ημέρα του εορτασμού των γενεθλίων, οπότε, κατά διαταγή του επάρχου της πόλεως, όχι μόνο καθαρισμός των οδών γινόταν αλλά και στολισμός διαφόρων κατά διαστήματα στηνομένων στύλων με δεντρολίβανα, κλάδους μύρτου και άνθη εποχής. 

Κατά τις εορτές του Δωδεκαήμερου οι Βυζαντινοί παίδες πήγαιναν στις οικίες, όπως και σήμερα παιδιά, για να πουν τα κάλαντα. Τα κάλανδα τα έλεγαν από "βαθείας πρωίας μέχρι δείλης οψίας, μετά αυλών και συρίγγων". Για τους καλανδιστές κατά τα Χριστούγεννα τον 12ο αιώνα μαρτυρεί ο Ι. Τζέτζης, ο οποίος γράφει: "και όσοι κατ' αρχίμηνον την Ιανουαρίου και τη Χριστού γεννήσει δε και Φώτων τη ημέρα, οπόσοι περιτρέχουσι τας θύρας προσαιτούντες μετά ωδών και επωδών και λόγους εγκωμίων". Έτσι λοιπόν, οι Βυζαντινοί απηύθυναν εγκώμια στους ενοίκους των σπιτιών ανάλογα με τα σημερινά: "πολλά 'παμε τ αφέντη μας, ας πούμε της κυράς μας", με επωδές και ζητώντας αμοιβή. Αξίζει να σημειωθεί ότι δεν έλεγαν τα κάλαντα μόνο τα παιδιά, αλλά και ενήλικοι, και μάλιστα άνθρωποι της ορχήστρας, οι οποίοι περιφέρονταν καλανδίζοντες μέχρι βαθείας νυκτός και δεν απέρχονταν αν δεν αμείβονταν. Επίσης την ημέρα αυτή, καθώς και τις επόμενες του Δωδεκαημέρου, γίνονταν οι μεταμφιέσεις...